داستان فرش اردبیل را باید در موزه ویکتوریا لندن که اکنون یکی از نفیس ترین آثار تاریخی جهان را در دل خود جای داده است، جست و جو کرد، کالای ارزشمندی که سهم صادرات آن حتی به ۲ درصد از کل سهم صادرات فرش ایران نمی رسد.
هنر قالی‌بافی در کشور ایران از دیر باز معروف و مورد استفاده بوده است؛ این هنر در زمان پادشاهی سلاطین صفوی همچون شاه طهماسب و شاه عباس کبیر به نقطه اوج خود رسید به طوری‌که از این دوران حدود ۳ هزار تخته فرش به یادگار مانده است و در حال‌حاضر تعدادی از آن‌ها در موزه‌های داخل و خارج از کشور نگهداری می‌شود.
اما دوران طلایی در زمان سلسله سلجوقیان نیز هنر قالی‌بافی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و بافت فرش به روش ترکی بافت در بین مردم رواج داشت و حتی در حال‌حاضر نیز در بسیاری از مناطق ایران فرش‌ها به روش چله و گره ترکی بافته می‌شود.
همان‌طور که در ابتدا اشاره شد نقطه اوج تاریخ فرش ایران مربوط به دوران سلسله صفویان است؛ استان اردبیل که زادگاه و خاستگاه سلاطین صفوی است در هنر قالی‌بافی ید طولایی داشته و همواره یکی از مهم‌ترین مناطق ایران اسلامی در حوزه فرش‌بافی محسوب می‌شد.
برای آشنایی با توان استان اردبیل در حوزه فرش‌بافی، باید داستان فرش اردبیل را از موزه ویکتوریا لندن جست‌وجو کرد مکانی که اکنون یکی از نفیس‌ترین آثار تاریخی جهان را در دل خود جای داده است و نگاه هر بیننده‌ای را محسور کرده و آدمی را در دریای عظمت و زیبایی خود غرق می‌کند.
این قالی‌های نفیس که شهرتی جهانی نیز دارند در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی بافته شده و در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی قرار گرفت که در سیر تاریخی و بروز برخی اتفاقات -که البته توصیف آن در این مقال نمی‌گنجد- از کشور خارج شده و اکنون یک جفت آن در موزه ویکتوریا لندن و جفت دیگر آن در موزه هنر لس‌آنجلس نگهداری می‌شود.
زیبایی‌های منحصر به فرد و خارق‌العاده این اثر نفیس باعث شده است که این قالی در بین ۵۰ اثر شاهکار هنری برگزیده جهان قرار گیرد، هنر قالی‌بافی اردبیل در طول تاریخ شهره عام و خاص بوده وعلی‌رغم فراز و نشیب‌های فراوان همواره قالی‌بافان این استان دوشادوش سایر مناطق مهم و فعال در حوزه قالی‌بافی خوش می‌درخشید.
حال، سؤال اینجاست که چرا با وجود پتانسیل‌های قوی استان اردبیل در این حوزه چه در گذشته و چه در حال، اکنون سهم صادرات فرش تولیدی استان اردبیل حتی به ۲ درصد از کل سهم صادرات فرش ایران نمی‌رسد در حالی‌که استان همجوار اردبیل(استان آذربایجان شرقی) با سهم صادرات ۴۰ درصدی در این حوزه یکه تازی می‌کند.
با توجه به پتانسیل‌های موجود در استان اردبیل این استان هم‌اکنون نیز می‌تواند پا‌به‌پای سایر مناطق فعال در این حوزه نقش آفرینی کند؛ در حال‌حاضر صنعت فرش دست‌باف اردبیل که روزگاری به عنوان یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مناطق تولید فرش‌های نفیس و گرانبها به شمار می‌رفت و شهرت قالی معروف اردبیل در جهان مهر تاییدی بر این ادعا است، در تار و پود مشکلات گیر کرده و نیازمند یاری‌رسانی تمامی دلسوزان هنر فرش‌بافی از فعالان و هنرمندان در این حوزه گرفته تا دولتمردان و مسئولان و فعالان بخش‌خصوصی است.
این روزها یکی از دغدغه‌های اصلی و اساسی روز جامعه بحث ایجاد اشتغال و رفع معضل بیکاری است که صنعت قالی‌بافی با توجه به پتانسیل‌های بالای خود در بحث ایجاد اشتغال می تواند راه چاره‌ای مناسب برای رفع معضل بیکاری در استان باشد البته در سالهای اخیر اقداماتی مناسب از سوی مسئولان ذی‌ربط برای توسعه صنعت فرش استان اردبیل انجام یافته است اما کاهش ۳۰ درصدی تولیدات این محصول در طی سالهای اخیر و همچنین سهم اندک ۱ الی ۲ درصدی در صادرات به کشورهای دیگر نشان از آن دارد که این صنعت برای توسعه خود در استان نیازمند همت بیشتر مسئولان و فعالان در حوزه فرش‌بافی است.
دو نقطه فشار در حوزه فرش اردبیل شناسایی شده است
اسحاق رسولی، عامل توسعه خوشه صنعتی فرش استان اردبیل، در خصوص اقدامات انجام یافته درخوشه فرش استان اردبیل اظهار کرد: پروژه توسعه کسب و کار فرش دست‌باف اردبیل توسط شرکت شهرک‌های صنعتی استان اردبیل و دانشگاه آزاد اسلامی اردبیل انجام می‌گیرد.
وی افزود: در حالت کلی طرح‌های توسعه خوشه‌ای، کسب و کارهای کوچک و متوسطی را در بر می‌گیرند که توان رقابت در سطح ملی و بین‌المللی ندارند و طرح توسعه خوشه‌ای به دنبال آن است که با ایجاد شبکه‌های مناسب، همکاری بین بنگاه‌های کوچک اقتصادی فعال در این حوزه‌ها را افزایش داده و توان رقابت فعالان این حوزه در سطح ملی و بین‌المللی را بالا ببرد.
رسولی با اشاره به شناسایی دو نقطه فشار در حوزه فرش استان اردبیل تشریح کرد: در بحث مطالعه شناختی مسائل پیرامون حوزه فرش استان اردبیل دو نقطه فشار توسط عامل توسعه خوشه صنعتی فرش استان اردبیل برای این حوزه تعریف شده که یکی بحث بازاریابی و صادرات و دیگری بحث طرح و نقشه‌های فرش است.
نبود بازار فروش مناسب از مشکلات حوزه فرش استان است
عامل توسعه خوشه صنعتی فرش استان اردبیل ادامه داد: مشکل اساسی کنونی در حوزه فرش دست‌باف این است که ظرفیت تولید فرش در استان بسیار بالا بوده اما پس از تولید، بازار فروش مناسبی وجود ندارد؛ دلیل آن این است که تولیدات در استان اردبیل با تفکر بازاریابی انجام نگرفته و طرح و نقشه مختص اردبیل وجود ندارد به طوری‌که سبک خاص فرش اردبیل برای عامه مردم قابل شناسایی نیست؛ زیرا اکثر طرح‌های بافته شده در اردبیل وارداتی هستند.
رسولی بیان کرد: در پروژه توسعه‌ای خوشه فرش اردبیل بر روی این دو موضوع و نقطه فشار برنامه‌ریزی‌های لازم انجام یافته و برنامه‌های عملیاتی تنظیم و اجرا شده است؛ برای مثال در بخش بازاریابی دعوت از حضور هیأت تجاری از ایتالیا و تشکیل کنسرسیوم صادراتی در استان با حضور پنج فعال عمده فرش استان تأسیس یافته است.
به گفته مسئولان ذی‌ربط در حال‌حاضر ۵۵ هزار بافنده فرش در سطح استان اردبیل مشغول به فعالیت هستند که میزان تولیدات این بافندگان به ۸۵ هزار مترمربع در سال می‌رسد این رقم نشان از عدم تمایل بافندگان فرش برای افزایش تولیدات خود را دارد و طبق اطلاعات به دست‌آمده یکی از دلایل عدم رغبت بافندگان فرش برای افزایش میزان تولیدات خود نبود بازارهای مناسب برای فروش این محصول و همچنین عدم تعادل میان سیستم عرضه و تقاضا است که سبب کاهش میزان تولیدات فرش شده است.
طبق بررسی های انجام یافته یکی دیگر از دلایل کاهش میزان تولیدات فرش دست‌باف استان اردبیل افزایش نرخ ارز و به تبع آن افزایش قیمت مواد اولیه است که برای حل این مشکل می‌توان با ارائه تسهیلات کم‌بهره به عنوان سرمایه در گردش برای کارگاه‌های فرش‌بافی اقدام کرد و در خصوص نبود بازار فروش نیز باید مسئولان دست همت را بالا زده و با برپایی نمایشگاه‌های داخلی و خارجی و حمایت از کارگاه‌های قالی‌بافی و فعالان این عرصه درصدد حل این مشکل برآیند.
به نظر کارشناسان و فعالان در این حوزه یکی از دلایل عدم نقش‌آفرینی حوزه فرش استان اردبیل در بازارهای جهانی نبود کارگاه‌های بزرگ و کوچک بودن بنگاه‌های اقتصادی فعال در حوزه فرش اردبیل است که برای حل این مشکل نیز می‌توان با تشکیل کنسرسیوم‌های صادراتی که متشکل از چندین فعال قدرتمند حوزه فرش و یا تاسیس کارگاه‌های بزرگ فرش‌بافی با تجمیع بافندگان و تک بافان در چنین کارگاهی برای تولید محصولات متنوع و متناسب با نیاز و سلیقه بازارهای هدف به نقش آفرینی در این حوزه پر سود پرداخت.
بازار فرش دست‌باف روز به روز کوچکتر می‌شود
حسین وثوق ایرانی عضو هیأت نمایندگان اتاق بازرگانی استان اردبیل گفت: شرایط اقتصادی حاکم بر کشور، بازارهای هدف صنعت فرش دست‌باف را نیز تحت تأثیر خود قرار داده و باعث افزایش قیمت مواد اولیه برای تولید فرش شده است؛ اما در کنار آن ظهور کالاهای جایگزین همانند پارکت، کف‌پوش، موکت، فرش ماشینی و سایر کف‌پوش‌ها و نیز تکنولوژی‌های نو که در حال مبارزه با صنایع‌دستی و فرش دست‌باف هستند بازار فروش این محصول را متأثر کرده و به همین دلیل بازار فرش دست‌باف روز به روز کوچکتر شده است.
فعال حوزه فرش دست‌باف استان اردبیل گفت: در حال حاضر شرایط کنونی اقتصادی کشور بهترین فرصت برای صادرات محصولات تولیدی در داخل کشور است و چنانچه مشاهده می‌شود با وجود اعمال تحریم‌های ظالمانه علیه ایران، صادرات فرش دست‌باف به کشورهای اروپایی و سایر کشورها انجام می‌گیرد و با توجه به شرایط موجود هر صادرکننده‌ای که بتواند از سلیقه‌های بین‌المللی و بازارهای هدف آشنایی کامل پیدا کرده و نیازهای بازارهای هدف را به خوبی فراهم کند از حاشیه سود خوبی بهره‌مند خواهد شد.
سهم صادرات فرش دست‌باف اردبیل نامشخص است
وی با اشاره به عدم وجود آمار دقیق از سهم صادرات فرش دست‌باف استان اردبیل تشریح کرد: در خصوص سهم صادرات استان اردبیل در خصوص فرش دست‌باف اطلاعات دقیقی در دست نیست زیرا گمرک استان اردبیل اجازه ترخیص فرش دست‌باف نداشته و فرش‌های اردبیل از گمرک سایر استان‌ها با نامی غیر از نام فرش اردبیل صادر می‌شود؛ لذا آمار دقیقی از سهم صادرات فرش دست‌باف استان اردبیل وجود ندارد و البته به نظر بنده می‌توان گفت در حدود ۱ تا ۲ درصد از صادرات کل کشور را فرش اردبیل تشکیل می‌دهد.
با توجه به بررسی های انجام یافته یکی‌دیگر از دلایل عدم صادرات این محصول از استان اردبیل عدم اجازه ترخیص کالاهایی همانند فرش از گمرک اردبیل است و در این خصوص نیز مسئولان باید با اتخاذ تصمیم‌های صحیح و برنامه‌ریزی مناسب درصدد حل این موضوع بوده تا زمینه های ترخیص چنین کالاهایی از گمرک اردبیل مهیا شود زیرا هم‌اکنون فرش‌های تولیدی استان اردبیل از سایر گمرکات موجود در کشور با نامی غیر از نام فرش اردبیل صادر می‌شود که این موضوع نیز یکی از دلایل آمار پایین صادرات فرش اردبیل شده است.
اما یکی از نکات بسیار مهمی که در مورد مسائل اقتصادی نمی‌توان از تاثیرات مثبت آن چشم پوشی کرد نقش مهم دولت و همچنین بانک‌ها به عنوان موتور محرکه اقتصاد است، از این رو دولتمردان باید با حمایت‌های همه جانبه مادی و معنوی خود از فعالان حوزه صنعت فرش زمینه‌های توسعه این صنعت را مهیا کنند.
در حال حاضر یکی از مهم‌ترین مسائل کنونی ورود نهادهای غیر حرفه‌ای و غیر متخصص دولتی به حوزه تولید و تجارت فرش که ضربه مهلکی به این صنعت می‌زند بوده و باید مسئولان با اتخاذ تصمیم‌های به جا و درست از رواج این موضوع جلوگیری کنند.
بانک‌های عامل استان اردبیل نیز به عنوان موتور محرکه اقتصاد می‌توانند با ارائه تسهیلات کم بهره به افراد متخصص و کارگاه‌های بزرگ فرش‌بافی در استان اردبیل تاثیر مهمی در توسعه صنعت فرش داشته باشند.
دست کاری در ساز و کارهای اقتصاد بازار آزاد دچارسردرگمی می شود
فعال حوزه فرش دست‌باف استان اردبیل تشریح کرد: هر گونه دستکاری در ساز و کارهای اقتصاد بازار آزاد باعث سردرگمی در آن بازار می‌شود و اگر قرار بر ارائه تسهیلات کم بهره به فعالان صنعت فرش باشد، تجربه نشان داده است که ارائه تسهیلات به تک‌باف و بافندگان جزیی مؤثر واقع نمی‌شود و تأثیر مثبتی در توسعه صنعت فرش ندارد لذا بهترین روش این است که تسهیلات کم‌بهره برای توسعه صنعت فرش به تولیدکنندگان متمرکز ارائه شود و اگر با این شیوه پیش رود قطعا مثمر ثمر خواهد بود.
وی تصریح کرد: در حال حاضر مدل و روشی که برای توسعه صنعت فرش دست‌باف استان اردبیل در خوشه فرش استان ارائه شده است بهترین روش برای توسعه این صنعت در استان محسوب می‌شود.
وثوق ایرانی گفت: کوچک بودن بنگاه‌های اقتصادی در حوزه فرش دست‌باف استان اردبیل باعث شده است که توان زیادی برای حضور در بازارهای بین‌المللی نداشته باشند و برای حل این موضوع نیز بهتر است کنسرسیوم‌های صادراتی تشکیل شود که البته قبلا تشکیل یافت و به دلیل عدم تأمین بودجه غیر فعال شد، اما در صورت حمایت از این کنسرسیوم‌ها می‌توان امیدوار به توسعه صادرات فرش استان نیز بود.
نیاز صنعت فرش استان به حضور فعالان بخش خصوصی
رئیس اتحادیه فرش بافان استان اردبیل در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در اردبیل با اشاره به دلایل کاهش میزان تولیدات فرش دست‌باف در استان اردبیل اظهار کرد: میزان تولیدات فرش دست‌باف استان اردبیل طی سالهای گذشته با کاهش ۳۰ درصدی از میزان ۱۲۰ هزار مترمربع به ۸۵ هزار مترمربع در سال رسیده است که یکی از دلایل آن افزایش قیمت مواد اولیه و عدم ثبات نرخ ارز در بازار بوده و در کنار آن عدم وجود بازار فروش مناسب نیز از دلایل کاهش میزان تولیدات فرش در استان اردبیل است.
وی افزود: بها دادن به بخش خصوصی مهم‌ترین عامل توسعه صنعت فرش خواهد بود و به طوری که تجربه نشان داده در اصنافی همانند فرش تا زمانی‌که تمامی اقدامات از سوی دولت انجام شود نه تنها توسعه‌ای رخ نداده بلکه نتیجه عکس دریافت شده است به همین دلیل برای توسعه این صنعت باید جایگاه بخش خصوصی و دولت در این حوزه به طور مجزا و تخصصی تعریف شود.
حسنی تصریح کرد: شرایط کنونی بازار ارز در کشور باعث افزایش میزان صادرات محصولات تولید داخل اعم از فرش دست‌باف به سایر کشورها شده است، اما به دلیل افزایش قیمت مواد اولیه و کاهش میزان تولیدات فرش دست‌باف، سیستم عرضه و تقاضا با یکدیگر همخوانی نداشته و این موضوع نیز باعث هدر رفت سرمایه‌ها می‌شود.
با توجه به آن که در جهان امروزی صادرات محصولات غیر نفتی به یکی از مهم‌ترین مسائل روز دنیا تبدیل شده و از پدیده‌های قابل توجه و رو به رشد جهان است؛ صنعت فرش با پتانسیل بالایی که دارد می‌تواند نقش بسیار اساسی و مهمی در افزایش میزان صادرات غیر نفتی ایران داشته باشد امید است که مسئولان استان اردبیل نیز با توجه به پتانسیل‌های استان در حوزه فرش‌بافی زمینه‌های مناسبی را جهت توسعه این صنعت در استان ایجاد کنند.
گزارش: مهران عقلمند