درگیری اخیر در خط مرزی شهرستان توووز TOVUZ (طاووس) و حمله نیروهای ارمنی برای اشغال بخش دیگری از خاک جمهوری آذربایجان در واقع درگیری جریان ارمنی ـ روسی علیه جبهه آذری ـ ترکی بود. طرف ارمنی که بنا بر شواهد موجود، با تحریک روسیه درگیری اخیر را به راه انداخت، چند هدف را دنبال می کرد که البته با مقاومت نیروهای آذربایجان مواجه شده و اهداف تعیین شده محقق نشد.
برخی تحلیل گران درگیری اخیر بین دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان را به علت ناآشنایی با جغرافیا و سابقه درگیری طرفین، درگیری در قره‌باغ خوانده و بر این مبنا استدلال خود را پیش بردند در حالی که این درگیری، خارج از منطقه اشغال شده قره‌باغ به دست ارمنی‌ها و در حدود شمالی مرزهای دو کشور به وقوع پیوست. حال این سوال پیش می آید که چرا نیروهای ارمنی در حالی که تحت فشار تخلیه مناطق اشغالی قره‌باغ هستند، جبهه جدیدی در منطقه‌ای ایجاد کرده‌اند که تاکنون محل مناقشه طرفین نبوده است؟
پاسخ این سوال در واقع هدف تجاوز آشکار ارمنی‌ها به خاک آذربایجان را آشکار می‌کند. هدف عملیاتی طرف ارمنی در حمله اخیر اشغال ارتفاعات توووز و نقطه مشرف بر باریکه‌ای ۵۰ کیلومتری بود که رگ حیاتی انتقال انرژی و مسیر عبور خط جاده‌ای و ریلی مهم جمهوری آذربایجان به گرجستان و ترکیه محسوب می‌شود.
این باریکه استراتژیک در واقع شاهرگ ارتباطی و اقتصاد جمهوری آذربایجان به شمار می‌رود و محل عبور مسیرهای جاده‌ای، ریلی و خطوط لوله گاز و نفت جمهوری آذربایجان به سمت ترکیه و بازارهای جهانی است. راه‌آهن و شاهراه باکو ـ تفلیس و خط لوله نفت باکو ـ سوبسا و باکو ـ جیهان و نیز خط لوله گاز باکو ـ ارزروم یا ترانس آناتولی (تاناپ) از این مسیر میگذرد. این مسیر حمل و نقل و انرژی، همچنین اهمیت زیادی برای ترکیه دارد و در واقع شاهرگ حیاتی جمهوری آذرذبایجان نیز به شمار می‌رود.
اشغال ارتفاعات توووز در واقع به معنای تسلط کامل با عمق مناسب برای تهدید این مسیر حمل و نقل و انرژی بوده و درگیری اخیر با همین هدف‌گذاری انجام شده تا بعد از اشغال منطقه، طرف روسی ـ ارمنی در میز مذاکره با طرف آذری ـ ترکی در موضوعات مختلف دست پر را داشته باشد.
چند هفته پیش، جلسه دیگری از مذاکرات وزرای خارجه جمهوری آذربایجان و ارمنستان که در چارچوب گروه مینسک برای حل مناقشه قره‌باغ انجام می‌شود، به علت شیوع کرونا، به صورت مجازی و از طریق ویدئو کنفرانس برگزار شد.
در این مذاکره غیرحضوری که با حضور روسای گروه میانجی مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا و نماینده ویژه رییس این سازمان برگزار شد، طرفین وضعیت جاری حل مناقشه قره‌باغ را بررسی کردند و طرف آذری فعالیتهای غیرقانونی ارمنستان در سرزمین‌های اشغال شده جمهوری آذربایجان و نیز تغییر زیرساخت‌ها در مناطق اشغالی قره‌باغ را مطرح کرد.
هر چند که این مذاکره با وعده تکرار در یک ماه بعد و بدون نتیجه مشخص و با توصیه طرفین به پیگیری مناقشه از طریق راه‌حل غیر نظامی پایان یافت، ولی تاکید طرف ارمنی و به خصوص اعضای گروه مینسک نشان داد که آنها از عزم جدی جمهوری آذربایجان برای حل مناقشه از طرق دیگر از جمله درگیری نظامی خبر دارند.
پس از پایان این مذاکره نیز الهام علی‌اوف رئیس جمهوری آذربایجان با اعلام نارضایتی از روند مذاکرات حل مناقشه قره‌باغ با میانجیگری گروه میسنک اعلام کرد که اگر لازم باشد کشورش راه‌های دیگری را برای پایان دادن به اشغال اراضی خود در پیش خواهد گرفت.
کمتر از دو هفته پس از این موضع، طرف ارمنی با حمله به منطقه توووز و منطقه مشرف بر شاهرگ انرژی و ارتباطی جمهوری آذربایجان خواست تا با اشغال این منطقه حساس، اولا جلوی حملات احتمالی جمهوری آذربایجان برای آزادسازی منطقه اشغال شده قره‌باغ را بگیرد و ثانیا دولت باکو را به مذاکره مجبور کرده و در روند مذاکرات بعدی، دست پرتری برای تحمیل شرایط خود به طرف آذری داشته باشد.
گروه مینسک که در سال ۱۹۹۲ توسط کنفرانس امنیت و همکاری اروپا (اکنون سازمان امنیت و همکاری اروپا) برای تشویق حل و فصل صلح آمیز و از طریق مذاکره درگیری میان آذربایجان و ارمنستان بر سر قره‌باغ و به ریاست مشترک متشکل از فرانسه، روسیه و ایالات متحده تشکیل شده و شامل کشورهای عضو بلاروس، آلمان، ایتالیا، پرتغال، هلند، سوئد، فنلاند، ترکیه، ارمنستان و آذربایجان است.
این گروه، تاکنون اقدام موثری انجام نداده و عملا با خریدن زمان، به نفع طرف ارمنی فعالیت کرده و بعید است که پس از این نیز بتواند در حل مناقشه ۳۰ ساله نقش موثری ایفا کند چرا که بر اساس استراتژی قدرت‌های حاضر در این گروه، قرار نیست این مناقشه حل شود. نقش روسیه در تشدید تنش بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان
تنش بین روسیه و ترکیه به رغم ارتباط تجاری و سیاسی بین طرفین در چند سال گذشته به خصوص پس از آغاز درگیری‌های سوریه شدت گرفته و طرفین همواره در صدد کسب امتیاز در جبهه‌های مختلف برای گذاشتن بر روی میز مذاکرات هستند.
نیروهای روسی هم در جبهه ادلب سوریه و هم در جبهه لیبی که همراه مصر و امارات به نفع ژنرال خلیفه حفتر و علیه دولت قانونی لیبی وارد میدان شده‌اند، در ماه‌های اخیر به علت مخالفت و مداخله ترکیه ناکام مانده و با توقف رو به رو شده‌اند.
دولت روسیه برای غلبه و اثرگذاری برای مواضع دولت ترکیه دنبال محمل‌های موثری است. با پذیرش این احتمال، روسیه چندان بی‌میل نیست و چه بسا تحریک کننده هم هست که درگیری جدی بین طرف آذری و ارمنی در منطقه‌ای ایجاد شود که بخش مهمی از نیاز انرژی ترکیه از آن مسیر تامین می‌شود.
با لحاظ قرار دادن ارتباط بسیار تنگاتنگ بین باکو ـ آنکارا، در واقع تهدید شاهرگ حیاتی انرژی ترکیه و شاهرگ اقتصادی جمهوری آذربایجان در منطقه توووز هم موجب کسب امتیاز ویژه برای ارمنستان در پیگیری روند مذاکرات قره‌باغ شده و هم دست روسیه را برای اثرگذاری بر ترکیه در میز مذاکره پرتر از قبل می‌کند.
بر این اساس بود که یک روز پس از درگیری، ولادیمیر پوتین با مشاهده ناکامی نیروهای ارمنی در رسیدن به هدف و تصرف ارتفاعات حساس توووز، بدون اعلام آمادگی قبلی دستور برگزاری مانوری با ۱۵۰ هزار نیروی نظامی در مناطق دریای سیاه و قفقاز را صادر کرد که همچنان ادامه دارد.
در واقع هدف جبهه ارمنی ـ روسی اشغال خاک جمهوری آذربایجان، تسلط بر مسیر ارتباطی و انتقال انرژی این کشور، قطع یکی از مهمترین شاهرگ‌های اقتصادی جمهوری آذربایجان و شاهرگ انرژی ترکیه و در نهایت تضعیف ترکیه از طریق درگیر کردن در چند جبهه بوده است.
اعلام آمادگی اخیر پوتین برای میانجیگری بین باکو و ایروان نیز به رغم نقش غیرسازنده دولت روسیه در مسیر حل اختلاف دو کشور قفقاز جنوبی بیشتر از این که به سود طرف آذری باشد، در واقع به سود طرف ارمنی در پی ناکامی در جبهه جنگ است چرا که اگر روند درگیری، به زیان طرف آذری بود، روس‌ها یا سکوت می کردند و یا همچون دو سده گذشته در طرف امنی می‌ایستادند.
ظهور ارمنستان با نقش پادوی روسیه در قفقاز
ارمنستان که همواره در دو سده گذشته همراه سیاست استعماری روس‌ها در منطقه قفقاز بوده در ۳۰ سال گذشته همواره نقش پادوی مسکو را ایفا کرده، با ایجاد درگیری و دست درازی به خاک جمهوری آذربایجان، جنگ طلبانه رفتار کرده ولی در سال‌های اخیر با تشدید بحران داخلی سیاسی و به خصوص اقتصادی که موجب کوچ بیش از ۳۰۰ هزار ارمنی به کشورهای غربی شده، خود را طرفدار مذاکره نشان می‌دهد.
ایروان در سال‌های اخیر که خود را ناتوان از درگیری می‌بیند، به رغم تاکید بر مذاکره برای حل مناقشه قره‌باغ از طریق مذاکره، علاوه بر ادامه اشغال و تجاوزگری، هیچگاه گام مثبتی برای حل مساله برنداشته است. ارمنستان، ایجاد درگیری در منطقه توووز با واسطه‌گری روسیه را نیز در پی بی‌نتیجه بودن مذاکره و با علم به عزم جمهوری آذربایجان برای حل مساله از طریق جنگ کلید زده تا شاید زمان و امتیاز بیشتری برای مذاکره کسب کند و بر همین اساس بود که نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان پس از درگیری اخیر اعلام کرد که “جایگزینی جز مذاکرات صلح با آذربایجان وجود ندارد”.
این اظهارات در حالی بیان شده که دولت ایروان هیچ گامی تاکنون برای حل صلح‌آمیز مناقشه با آذربایجان بر نداشته و همواره در این مسیر کارشکنی کرده و دولت‌های جعلی و محلی در منطقه قره‌باغ تشکیل داده است.
تحولات داخلی جمهوری آذربایجان و مناقشه با ارمنستان
مردم جمهوری آذربایجان در ۳۰ ساله گذشته همواره با داغ اشغال منطقه قره‌باغ و تصرف ۲۰ درصد از خاک کشور خود به دست ارمنی‌ها زندگی کرده‌اند و پس از ۳۰ سال انتظار و مذاکره بی نتیجه، خواهان رفع تصرف خاک خود هستند. مطالبه‌ای که برآورده کردن آن همواره بار سنگینی بر دوش دولت “علی‌اوف” پدر و پسر بوده و ناکامی آنها در این زمینه موجب نارضایتی مردم از خاندان علی‌اوف شده است.
دولت جمهوری آذربایجان در یک سال گذشته و با ادامه فشار افکار عمومی این کشور، ادبیات خود را از “مذاکره برای حل مناقشه قره باغ” به “مذاکره و یا جنگ برای رفع تصرف” تغییر داده و یکی از دلایل حمله اخیر ارمنی‌ها به خاک جمهوری آذربایجان، تغییر لحن مقامات و مطالبه مردم جمهوری آذربایجان در این زمینه است. هر چند که مقامات باکو، از بیم مداخله روسیه به نفع ارمنی‌ها، تاکنون گام عملی جدی در این زمینه برنداشته‌اند.
دولت علی‌اوف، به دنبال شهادت چند نظامی جمهوری آذربایجان در درگیری اخیر، برای پاسخ‌دهی به افکار عمومی و اعتراضات مردم کشورش، المار محمدیاراوف وزیر خارجه سابقه‌دار خود را برکنار کرده و جیحون بایراموف را به عنوان وزیر امور خارجه جدید این کشور تعیین کرد ولی این تغییر هم مرحمی بر زخم کهنه اشغال خاک جمهوری آذربایجان نیست و مطالبه مردم این کشور همچنان بدون پاسخ مانده است.
هر چند که درگیری اخیر در منطقه توووز تاحدودی فروکش کرده، ولی تحرک پیدا و پنهان طرفین درگیری همچنان ادامه دارد و فزونخواهی ارامنه در سایه حمایت روسیه و جوامع مسیحی غربی ادامه خواهد داشت. قدرت‌های فرامنطقه‌ای مثل آمریکا، کشورهای اروپایی و نیز رژیم جعلی اسرائیل، برای تداوم درگیری، همواره خود را خواهان مذاکره جا می‌زنند ولی در عمل به نفع طرف ارمنی هستند و آتش بیار این معرکه خواهند بود.
روسیه هم که همواره بیم حضور طرف‌های غربی به خصوص آمریکا در جمهوری آذربایجان و در بیخ گوش خود در قفقاز را دارد، بیش از آن که خواهان حل مناقشه باشد، آتش‌افروزی کرده و تحریک کننده دو طرف برای ادامه درگیری است تا با ایجاد دلهره در دو طرف ارمنی و آذری، همواره سیطره خود بر قفقاز جنوبی را حفظ کند.
ارامنه هم به خوبی می‌دانند که طرف اصلی درگیری بین جمهوری آذربایجان و آنها، روسیه است و بر این اساس در مذاکره حل مناقشه قره‌باغ و در عدم تخلیه مناطق اشغالی قره‌باغ و حتی ایجاد جبهه درگیری جدید، پشتشان به حمایت مسکو گرم است و بر همین اساس دولت آذربایجان برای رفع تصرف اراضی اشغال شده خاک خود نهایت احتیاط را در پیش می‌گیرد.
جلوه‌گری طاووس قدرت در خط مرزی آذربایجان و ارمنستان، هر نتیجه‌ای که در بر داشته باشد، همچنان ادامه‌دار خواهد بود و بار دیگر ممکن است خارج از منطقه شهرستان طاووس و مثلا از جبهه نخجوان رخ دهد.
مقاله:حسن فاخری